Bodem, markt en maatschappij centraal bij genomineerden innovatieprijs

Van de tien aangemelde bedrijven voor de Ekoland Innovatieprijs 2023 koos de jury drie genomineerden: Arenosa, BI-JOVIRA en de Stadsboerderij Almere. Deze bijzondere biologische bedrijven werken alle drie aan een gezonde en vruchtbare bodem. Ze bieden bijzondere producten aan een specifieke markt en verbinden zich met de maatschappij via wonen en werken. Ze zijn een inspiratie voor zowel biologische als reguliere bedrijven. Leer meer over hun innovaties in het webinar. En kom ook naar de feestelijke prijsuitreiking!

De kantine van Arenosa in Lelystad is ruim, want op het biologische akkerbouwbedrijf zijn veel mensen nodig om wortelgewassen klaar te maken voor verkoop aan retail en andere afnemers en voor export. Zoals pastinaak, die voor bijna alle biologische telers in Nederland, door Arenosa wordt gewassen, gesorteerd, verpakt en soms opgeslagen. En in ieder geval verkocht. Met extra gewassen als schorseneer, wortelpeterselie en aardperen biedt de innovatieve verwerking praktisch jaarrond werk aan 25 tot 30 mensen. “Als verwerker verdien je zelf aan de meerwaarde van je product,” is de stellige overtuiging van vader Jan en zoon Sam van Geffen.

Innoveren voor nichemarkt

Jan van Geffen groeide op in Brabant, kwam vanwege een dorpsgenoot op de Warmonderhof terecht en kon in Lunteren aan de slag als kleinschalige tuinder. Daar experimenteerde hij met de teelt van allerlei nichegewassen en werd hij vaak benaderd door afzetpartijen voor moeilijkere teelten. Na de verhuizing naar Lelystad in 1998 bouwde de familie van Geffen dat verder uit, inclusief verwerking en afzet. “We hebben een vraag uit de markt beantwoord,” vertelt Jan op nuchtere toon. Om die nichemarkt van vergeten groenten in de retail aan te boren en te behouden, blijken echter flink wat innovaties nodig. “In het begin moesten we er wel aan trekken, wij contracteren zelf de telers.” De kennis van teelt en goede rassen is succesvol overgedragen. “Pastinaak is een trage kiemer. Een goede opkomst is cruciaal. Wij gingen met een eigen zaaimachine bij anderen in loonwerk zaaien. Dat kunnen anderen nu ook prima zelf.” Zo zijn de van Geffens experts in pastinaakteelt. Rassenproeven en precieze bewaring in eigen koelcellen geeft de kwaliteit en continuïteit die nodig is. “Vanaf januari halen we steeds een partijtje uit de cel voor een proefspoeling. Dan weet je of het verkleurt of de kwaliteit behoudt. Op tijd oogsten en zorgvuldig bewaren, zodat de aantasting van eventuele ziekten niet doorzet. We halen ook kennis uit Engeland, daar is pastinaak nog een belangrijk gewas.” Door de eigen verwerking is volledige afzet inclusief ondermaten en bovenmaten goed mogelijk. “Uitval gaat naar de industrie. En wat dan nog resteert, naar een veehouder in ruil voor mest.” Arenosa teelt zelf minder pastinaken en verwerkt vooral de oogst van andere telers, zo'n 100 hectare in totaal. “Wij doen de moeilijke gewassen, zoals wortelpeterselie die best gevoelig kan zijn voor schimmels,” glimlacht Jan bescheiden.

Jaarrond werk

Sam is sinds 2009 in het bedrijf en specialiseert zich meer en meer in de verwerking. Met verschillende machinebouwers werkt hij bijvoorbeeld aan een machine die de lange wortelpunt van een pastinaak afsnijdt, zodat de witte wortel in een doosje past. “We voegen ook een extra product toe: zomerprei voor de versmarkt. Dan bieden we jaarrond werk aan onze mensen.” Zo blijft de kantine van Arenosa lekker vol.

Akkerbouwer Cornelis Mosselman investeert radicaal in bodemkwaliteit en biodiversiteit. Op zijn bedrijf BI-JOVIRA in het Zuid-Hollandse Ooltgensplaat voert hij in een keer vijf belangrijke veranderingen door. “Ik denk dat we in acht tot tien jaar een nieuw evenwicht bereiken. We hebben de grote onderdrukkers weggehaald, nu zijn we aan het opbouwen.”

Bodem anders benaderen

De innovatie van Cornelis? De bodem anders benaderen. “Door de omschakeling naar biologisch zijn onderdrukkers van biodiversiteit als kunstmest en bestrijdingsmiddelen weggehaald. Daarnaast passen we vaste rijpaden, strokenteelt, altijd wintergroen en niet-ploegen toe.” De mechanisatie voor vaste rijpaden is bij BI-JOVIRA inclusief het oogstwerk. “Ik vind het leuk om systemen uit te denken, theorie en praktijk te verbinden.” Dat resulteert in nieuw ontwikkelde, eigen machines – aangepast aan het systeem van BI-JOVIRA – zoals een aardappelkistenrooier die naar achteren rooit, een kistendrager met een roterende as voor meerdere kisten en een speciaal gietsysteem om opkomende zaden precies genoeg te beregenen. En na vijf jaar is een spuitmachine weer terug op het bedrijf. “Die gaan we ombouwen voor compostthee.” Dat moet een goede aanvulling worden op de bokashi-compost. “Dit jaar lijken we dat onder de knie te hebben, ik was tevreden.”
BI-JOVIRA werkt ook aan verbinding met burgers. “Mensen kunnen zelf stukken van een strook oogsten, dat is echt leuk, we gaan dat uitbreiden.” Meerjarige gewassen mengt hij niet met zijn akkerbouw, maar in een apart stuk voedselbos. “Daar bouwen we vanaf volgend jaar tiny houses in, een verbinding met de stad en ook onderkomens voor medewerkers.”

Bewuste keuzes

Door alle veranderingen in één keer door te voeren, nam Cornelis Mosselman volgens anderen ‘extreem veel risico’. Hijzelf ziet vooral bewuste keuzes. “Het uitdenken en plannen van alle veranderingen kostte veel tijd. Ik kan laten zien of het kan, ik heb de cijfers van vijf jaar verandering. Natuurlijk heb ik leergeld betaald. Ik krijg nu een goede prijs voor mijn producten, vooral van Albert Heijn.” De 45 hectare grond ligt allemaal aan huis. “Grond op afstand heb ik verkocht, dat geeft ruimte om te kunnen investeren, bijvoorbeeld in de machines die nodig zijn.” Cornelis verdeelde zijn bedrijf systematisch en praktisch en koos zes familiegroepen van gewassen in ruim 400 stroken van 3 meter breed en 400 meter lang. “Overzichtelijk voor de medewerkers.” De 1 op 8 vruchtwisseling inclusief twee jaar rustgewassen kent altijd groenbemesters, zodat het in de winter groen blijft. “Door strokenteelt met gewasfamilies blijf ik toch flexibel. Ik kan bijvoorbeeld makkelijk een paar stroken gekleurde wortels opnemen. Of de witlofpennen eruit en kruiden erin.”

Vertrouwen

Resultaten zijn er in de vorm van een kruimige bodemkwaliteit en een groeiend organisch stofgehalte. Ook het vertrouwen van Cornelis in ‘dat de natuur het oplost’, groeit. Een opkomende muizenplaag werd opgelost door de zilverreigers, bij flink wat slakken ziet hij na verloop van tijd al veel stinkende kortschildkevers in de lossere grond. “De biodiversiteit begint te werken. De ecologie is leidend, de mechanisatie ondersteunend.”

Biodynamisch bedrijf de Stadsboerderij in Almere is bewust een gemengd bedrijf. “Bij de start van ons akkerbouwbedrijf zijn we meteen vleeskoeien gaan houden, zodat we vaste, gecomposteerde en zorgvuldig geprepareerde potstalmest hebben. Hiermee kunnen we met een laag stikstofniveau van gemiddeld 95 kg N per hectare bemesten,” vertellen Tom Saat en Tineke van den Berg enthousiast. Ook de jonge boeren in het bedrijf, zoon Tycho en Daniël Schuylenburg, hechten aan zorgvuldige opbouw van de bodemvruchtbaarheid. “Mijn ouders bouwden het bedrijf op met pachtgrond, met onze tweede locatie Vliervelden hebben we landbouwgrond kunnen kopen. Dat geeft zekerheid voor de toekomst,” zegt Tycho. Dochter Roos is ook actief en heeft de eerste Odin-winkel op een boerenerf opgezet.

Bodemvruchtbaarheid

Akkerbouw, groente- en zaadteelt omvatten nu 230 hectare, waarvan 40 hectare in eigendom. De koeien grazen in de omringende natuurgebieden. Het hele bedrijf is gericht op bodemvruchtbaarheid voor de teelt van Demeterkawaliteit groenten en akkerbouwproducten. Een ruime vruchtwisseling met vlinderbloemigen, ondiep ploegen, moderne scantechnieken en herhaalde bodemmbeonstering om de bodemvruchtbaarheid goed te houden en organische stof op te bouwen. Een voorbeeld? “Lemken bouwde speciaal voor ons een ploeg met Rumpstadt-risters voor ondiep en toch onkruidvrij en vlak ploegwerk. We hebben ook de eerste trekker op waterstof besteld en werken aan een waterstoftankstation naast ons bedrijf. We willen de kringloop steeds meer sluiten en diesel is nog een van de minpunten,” somt Tom op.

Woonwerkgemeenschap

Tineke en Tom hadden geen ouderlijk bedrijf. Door hun boerderij een publieksfunctie te geven onder de naam De Stadsboerderij, kregen ze toegang tot gemeentelijke pachtgronden. Maar samenwerken tussen stad en platteland is ook een diepgevoelde overtuiging. “We willen een gemeenschap waar je kan wonen en werken,” vertelt Tineke. Op het erf van De Stadsboerderij is dat al succesvol met een biologische boerenmarkt en vele andere activiteiten. Op het erf van Vliervelden is deze innovatie verder geperfectioneerd. Het erf herbergt een stal, zeven bouwkavels waarop bewoners eigen, unieke huizen hebben gebouwd, een appartementengebouw met 21 woningen, een kinderopvang en een winkel met horeca. “In dit gebied – Almere Oosterwold – mocht je een huis bouwen mits je stadslandbouw erbij deed. Wij hebben dat gecombineerd als één ontwikkeling, voor meerdere huizen en een grotere akker.” De ondernemers werken actief aan de verbinding met de natuur, passend bij de coöperatieve vorm. “Samen met Odin bouwden we onze bijenstal.”
De akkers van de Vliervelden worden omzoomd door negen hectare natuur, ook in eigen beheer. “Voor de koeien, maar deze winter kunnen we met buurtbewoners onze eigen heggen vlechten.” Het woongedeelte van het gezellige erf wordt onderhouden door de burgers die er wonen. “’Wat kom je brengen?’ was een van onze vragen toen we de kavels verkochten,” vertelt Tineke. “Nu hebben we woonruimte voor onze mede-ondernemers, tuinders die een zelfpluktuin zijn begonnen, een kunstenaar en een meubelmaker.” Het is een levendige woonwerkgemeenschap. “Maar we begonnen met de bouw van de koeienstal,” zegt Daniël, die met zijn jonge gezin naast die stal woont. “Landbouw is toch het hart van ons bedrijf.”